पृष्ठभूमिः
आज विश्व स्वास्थ्य संगठन डब्लूएचओ ले विश्व हेपाइटाइटिस दिवस मनाइरहेको छ । नेपाल पनि हेपाटाइटिसको
उच्च जोखिममा रहेको देश हो । हिजोआज यसको संक्रमण पनि ह्वात्तै बढेको छ ।विश्व
स्वास्थ्य संगठन स्वास्थ्य क्षेत्रको सर्वाधिकार सम्पन्न निकाय हो, जसले स्वास्थ्यका विविध नीति–नियम बनाउने,कार्यान्वयन गर्ने र
मूल्याङ्कन गर्ने गर्दछ । एड्सको बारेमा काम गर्ने संघसंस्था धेरै छन् र
जनचेतनामूलक कार्यक्रमहरु धेरै गरिएका छन् तर हेपाटाइटिसको सन्दर्भमा त्यति
धेरै चासो लिइएको पाइँदैन ।सरकारी संयन्त्र पनि एचआईभी÷एड्सका बारेमा जति लागेको छ, त्यति नै हेपाटाइटिसको बारेमा
लाग्नुपर्ने देखिन्छ । सन् २०११ मा पहिलोपल्ट विश्व स्वास्थ्य संगठनले आजकै दिन यो
दिवस मनाएको थियो । हुन त त्यसअघि पनि नागरिक समाज र विभिन्न संघसंस्थाले यो दिवस
मनाउँदै आएका थिए । ढिलै भए पनि विश्व स्वास्थ्य संगठनले महसुस गर्नु राम्रो संकेत
हो । विश्वभरि नै हेपाटाइटिसको संक्रमण बढ्दै छ । यसका लागि विभिन्न देशका
सरकारहरु,राष्ट्रिय–अन्तर्राष्ट्रिय संघसंस्थाहरु, नागरिक समाज, व्यापारी प्रतिष्ठान र स्वयं
व्यक्ति पनि सचेत भएर सहकार्य गर्नु जरुरी भइसकेको छ ।
आजको दिनः
हेपाटाइटिस ‘बी’ पत्ता लगाउने प्रोफेसर बारुच
ब्लम वर्गको जन्म दिन सम्झनामा २८ जुलाईलाई हेपाटाइटिस दिवसको रुपमा मनाइएको छ ।
सन् २०१२ को नारा Its Closer
than you think अर्थात् ‘तपाईंको सोचभन्दा यो नजिक छ’ रहेको छ । विश्व स्वास्थ्य
संगठनले दिएको जानकारीअनुसार यो नाराका विभिन्न अर्थ हुन सक्छन् । जुनसुकै ठाउँका
व्यक्तिले हेपाटाइटिसबारे सोच्नुपर्दछ किनभने यो जुनसुकै व्यक्तिमा जुनसुकै बेला
सर्न सक्छ ।सर्तकता अपनाउनुपर्दछ किनभने जुनसुकै तरिकाबाट यसले तपाईंलाई आक्रमण
गर्न सक्दछ । यो रोग लाग्नेबित्तिकै यसका बाहिरी लक्षण र चिह्नहरु देखिनु जरुरी
छैन । त्यसैले रोग पत्ता लगाउन विभिन्न जाँचपड्ताल गर्नुपर्दछ । धेरैभन्दा धेरै
जनचेतनामूलक कार्यक्रम गरेर हेपाटाइटिससम्बन्धी अन्धविश्वासलाई हटाउनुपर्दछ
।हेपाटाइटिससम्बन्धी भेला,
गोष्ठी, ¥याली आदिमा धेरैभन्दा धेरैलाई
सहभागी गराएर उनीहरुलाई हेपाटाइटिसबारे प्रयोगात्मक प्राविधिक ज्ञान दिनुपर्दछ ।
हेपाटाइटिस प्राणघातक हुन सक्दछ । यसले कुनै लक्षणविना प्रत्येक १२ मानिसमा एकलाई
संक्रमण गरेको तथ्याङ्क छ । संसारभरमा करिब ५ करोड व्यक्तिलाई यसको संक्रमण भएको
देखिन्छ । हेपाटाइटिस जुनसुकै उमेर, जात, समूह, पेशाका व्यक्तिलाई हुन सक्दछ
।
परिचय
मानव शरीरमा कलेजो महत्वपूर्ण
अङ्ग हो । यो सुन्निएको अवस्था नै हेपाटाइटिस हो । विभिन्न विषाणुको संक्रमण, औषधिको प्रयोग, क्यान्सर आदि हेपाटाइटिसका
कारण हुन् । मुख्य रुपमा हेपाटाइटिस भाइरस ए.बी, सी,
डी र ई पर्दछन् ।
संसारमा १४ लाख व्यक्तिलाई प्रत्येक वर्ष हेपाटाइटिस ‘ए’ ले आक्रमण गर्दछ भने २ करोड
हेपाटाइटिस ‘बी’ को शिकार भएको पाइन्छ ।
हेपाटाइटिस ‘सी’ ले भने १५ करोडलाई आक्रमण
गरिसकेको छ । प्रत्येक वर्ष करिब १० लाखको मृत्यु हेपाटाइटिसबाट भइरहेको छ भने ७८ प्रतिशत कलेजोको क्यान्सरको कारण
हेपाटाइटिस बी र सी देखिएको छ ।
हेपाटाइटिस ए र ई
दिसाको माध्यमबाट सर्ने यस
रोगले विद्यालय जाने बालबालिका, जवान, वृद्धवृद्धा सबैलाई आक्रमण गरेको
पाइन्छ । यी दुई महामारीमूलक हेपाटाइटिस गर्मी मौसममा बढी देखिन्छन् । ढलनलको उचित
प्रबन्ध नहुनु, शुद्ध खानेपानीको अभाव, अशुद्ध खाना, स्वास्थ्य चेतनाको अभाव आदि
यसका प्रमुख कारण हुन् । शरीरमा हेपाटाइटिस ए विषाणु प्रवेश गरेको २–४ हप्तामा र हेपाटाइटिस ई विषाणु
प्रवेश गरेको २–८ हप्तामा जन्डिसलगायतका
लक्षण तथा चिह्नहरुदेखिन थाल्दछ । सरसफाइ राम्रो नभएको विकासोन्मुख देशका ९०
प्रतिशत बालबालिका दश वर्षको उमेर नपुग्दै संक्रमित भएको पाइन्छ ।
लक्षणहरु तथा चिह्नहरु
पहिलो अवस्था (१ देखि २
हप्ता)ः खानामा रुचि घट्दै जानु, वाकवाकी लाग्न थाल्नु,
ज्वरो आउनु, दिसा तारन्तार हुनु,पेटको दायाँ कोखा दुख्नु आदि
पर्दछन् । दोस्रो अवस्थाः पहिलो अवस्था देखिएको एक हप्तापछि यो अवस्था देखिएको
पाइन्छ ।यसका प्रमुख लक्षणमा दिसा तथा पिसाबमा पहेंलोपना, आँखा, नङ, मुख र शरीरमा क्रमशः
पहेंलोपना बढ्दै जान्छ ।तेस्रो अवस्थाः दोस्रो अवस्थाका लक्षणहरु हराएर जान्छन्, बिरामी कमजोर हुन्छ तर सन्चो
महसुस गर्दछ ।
उपचार तथा सजगता
बिरामीले प्रशस्त झोल तथा सफा
र ताजा खानेकुरा खानुपर्छ,
बिरामीलाई आराम
अत्यन्तै आवश्यक हुन्छ,
जथाभावी जडीबुटी तथा
एलोपेथीका औषधिले ज्यान जानसक्छ किनकि कमजोर कलेजो थप कमजोर भई काम गर्न नसक्ने
हुन सक्दछ । तपार्इंहरुलाई यो अवगत नै छ कि हामीले प्रयोग गर्ने प्रायः औषधिहरु
कलोजोको माध्यमबाट पच्ने हुन्छ । व्यक्तिगत शुद्धता र सरसफाइ विशेष गरी खाना
खानुअघि र खाना खाएपछि साबुनपानीले राम्ररी हात धुनुपर्दछ । उमालेर र जीवाणुनाशक
औषधि प्रयोग गरेर पानी खानुपर्दछ । राम्ररी पकाएको खानेकुरा खानुपर्दछ । बिरामीले
प्रयोग गरेका कपडाहरु राम्ररी घाममा सुकाएरमात्र प्रयोग गर्नुपर्दछ । सबैले
चर्पीमा दिसापिसाब गर्ने बानी बसाल्ने र बालबच्चाको दिसा पनि चर्पीमा विसर्जन
गर्ने गर्नुपर्दछ । घरवरिपरिको ढल निकासलाई व्यवस्थित पार्दै जानुपर्दछ । बिरामी
शिथिल हुँदै गएमा तुरुन्त स्वास्थ्य संस्थामा लानुपर्दछ । गाउँघरमा जन्डिस झार्ने
भनेर टाउकोमा काँसको बटुका राखी अण्डा घोलेर मन्त्र पढेजस्तो गर्ने अनि घोलिएको
अण्डा देखाएर जन्डिस झ¥यो भन्ने कुसँस्कार एकदमै गलत
हो ।
हेपाटाइटिस बी
हेपाटाइटिस बी भाइरसले
कलेजोमा संक्रमण गर्दछ । संसारभर करिब २ करोड जनसंख्यालाई यसले आक्रमण गरिसकेको छ
भने यसका विभिन्न असरबाट प्रत्येक वर्ष ६ लाखले ज्यान गुमाइरहेको विकराल अवस्था छ
। एउटा मननयोग्य कुरा के छ भने एचआईभीभन्दा ५० देखि सय गुणा बढी खतरनाक यो भाइरसको
संक्रमण सुरक्षित व्यवहार,
सचेतना र भ्याक्सीनबाट
रोक्न सकिन्छ । संक्रमित व्यक्तिको रगत तथा रगतजन्य पदार्थ ग्रहण गर्दा, असुरक्षित यौन सम्पर्कको
माध्यमबाट अङ्गग प्रत्यारोपण गर्दा, आमाबाट बच्चा जन्मँदा,
लागूऔषधको लागि सुईको
असुरक्षित प्रयोग आदिबाट यो सर्दछ । स्वास्थ्यकर्मीहरु जस्तैः सर्जन, ल्याबमा काम गर्ने व्यक्तिहरु
उच्च जोखिममा पर्दछन् । खाना तथा पानीको माध्यमबाट हेपाटाइटिस बी सरेको पाइएको छैन
। शरीरमा विषाणु पसेको करिब ३० देखि १ सय ८० दिनमा यसले लक्षण तथा चिह्नहरु देखाउन
थाल्दछ ।
लक्षण तथा चिह्नहरु
प्रायः व्यक्तिमा पहिलो चरणमा
कुनै लक्षण तथा चिह्नहरु देखिँदैन । कसै–कसैले जन्डिस, वाकवाकी लाग्ने, खाना मन नलाग्ने, पेट दुख्ने, उल्टी गर्ने आदि लक्षणहरु
देखाउँछन् तर केही व्यक्तिमा भने दीर्घ रुपमा कलेजोको संक्रमण भई कलेजोको सिरोशिस
तथा क्यान्सर हुन्छ । मुख्यतः ९० प्रतिशत दीर्घ संक्रमण चाहिँ नवजात शिशुमा
देखिएको छ । हेपाटाइटिस बी बाट संक्रमित ९० प्रतिशत स्वस्थ्य जवान व्यक्ति छ
महिनामा आपैंm निको हुन्छ ।
उपचार
हेपाटाइटिस बी को उपचार यही
हो भनेर भन्न नसकिए पनि पौष्टिक खानपान, झोलिलो खानेकुरा र स्वस्थ्यकर आनीबानी अपनाउनुपर्दछ । हेपाटाइटिस बी बाट
संक्रमित दीर्घरोगीहरुलाई इन्टरफेरोन, एन्टीभाइरल औषधिहरु प्रयोग गरिन्छ । अल्पविकसित देशहरुमा यो रोग पत्ता लाग्दा
कलेजोको क्यान्सर भइसकेको पाइन्छ, जसले गर्दा रोग पहिचान गरेको केही महिनामै बिरामीको मृत्यु हुने गर्दछ ।
विकसित देशहरुमा अप्रेशन तथा केमोथेरापीबाट केही वर्ष बढी बाँच्न सक्ने उपचारहरु
गरिन्छ । कहिलेकाहीँ कलेजो प्रत्यारोपणबाट नयाँ जीवन प्राप्त गर्न पनि सकिन्छ ।
सजगता
हेपाटाइटिस बी को भ्याक्सिन
प्रयोग गर्नु उपयुक्त हुन्छ । हिजोआज नेपाल सरकारले आप्mनो खोप कार्यक्रममै यो
भ्याक्सिन समावेश गरेको छ । सन् १९८२ देखि १ करोडभन्दा बढी हेपाटाइटिस बी
भ्याक्सिन प्रयोग भइसकेको पाइन्छ ।
हेपाटाइटिस सी
झन्डै–झन्डै हेपाटाइटिस बी को जस्तै
अवस्था देखाउँदछ । यो संक्रमण सामान्यभन्दा अत्यन्तै खतरनाक हुन्छ । करिब १ करोड
मानिस हेपाटाइटिस सी को शिकार भइसकेका छन् भने ३ लाख ५० हजार प्रत्येक वर्ष मर्ने
गर्दछन् । यसको रोकथामको लागि अहिले कुनै भ्याक्सिन प्रयोग नभए पनि यसको उपचार सम्भव छ ।
रगत तथा रगतजन्य पदार्थको प्रयोग, अङ्ग प्रत्यारोपण र सुईमार्पmत् लागूऔषध प्रयोगबाट तथा जन्मिको क्रममा आमाबाट बच्चामायो भाइरस सर्न सक्दछ ।
यो खाना तथापानीबाट सर्दैन ।
लक्षण तथा चिह्नहरु
शरीरमा विषाणु प्रवेश गरेको
करिब २ हप्तादेखि ६ महिनामा लक्षणहरु देखिन्छन् ।करिब ८० प्रतिशतमा भने लक्षणहरु
नै देखिँदैनन् । जस्तोः ज्वरो आउनु, थकान महसुस हुनु, खान मन नलाग्नु, वाकवाक लाग्नु, उल्टी हुनु, पेट दुख्नु, गाढा रङ्गको पिसाब हुनु, खैरो रङ्गको दिसा हुनु, जोर्नी दुख्नु र जन्डिस
देखिनु आदि पर्दछन् ।
उपचार तथा सजकता
सबै हेपाटाइटिस सी को उपचार
नचाहिन पनि सक्दछ । इन्टरफेरोन र रिवाभिरिन नामक एन्टीभाइरल ओषधिको प्रयोग गरिन्छ
। नयाँ औषधि टेलाप्रिभिर र बोसीप्रभिर आदि प्रयोग हुन थालेका छन् तर सबैको उपचार
सम्भव नहुन सक्दछ किनकि यी औषधिहरु सहजै र सहजै प्राप्त गर्न कठिन हुन्छ भने कतिपय
अवस्थामा विरामीमा प्रयोग गर्न सकिन्न । यसको आप्mनो भ्याक्सिन नभएकोले सचेतना अपनाउनुपर्दछ । आवश्यकताविना र
असुरक्षित रुपमा सुई प्रयोग गर्नु हुँदैन । हेपाटाइटिस सी जन्य फोहोरमैलाको उचित
व्यवस्थापन गर्नुपर्दछ । लागूऔषध प्रयोग त्याग्नुपर्दछ । असुरक्षित यौन सम्पर्क
राख्नु हुँदैन । असुरक्षित रगत तथा रगतजन्य पदार्थहरुको प्रयोग गर्नु हुँदैन ।
ट्याटु खोप्ने,एक्युपन्चर, नाक–कान छेंड्नेमा विशेष ध्यान पु¥याउनुपर्दछ ।
नेपाल
नेपालको सन्दर्भमा कुरा गर्दा
सरकारी तवरबाट हेपाटाइटिस सम्बन्धमा गरिएका खोज–अनुसन्धान न्यून छन् । आवश्यक जनचेतनामूलक कार्यक्रम पनि कम
छन् । हेपाटाइटिसको संक्रमण बढ्दो क्रममा रहेको कलेजो रोग विशेषज्ञ डाक्टर एके
सिंह बताउनुहुन्छ । हेपाटाइटिस बि को खोप हान्ने नाममा ठगीका घटनाहरु पनि भएका छन्
।यसको उचित तरिका र मात्राको जानकारी आवश्यक देखिन्छ । हुन त नेपाल सरकारले आप्mनो खोप कार्यक्रममा
हेपाटाइटिस बी लाई राखेर सराहनीय काम गरेको छ तर अभैm अपुग छ ।
सारांश
आज विश्व हेपाटाइटिस दिवसको
दिन तपाईं–हामी सबै मिलेर स्वस्थ्य
नेपाल बनाउन कम्मर कसौं । सरकारी, गैरसरकारी संस्था, सहकारी, क्लब, विद्यालय, क्याम्पस, स्वास्थ्य संस्था तथा
सरोकारवाला व्यक्ति सबै मिलेर अघि बढ्नैपर्दछ । नयाँ नेपालको बहस भइरहेको बेलामा
हेपाटाइटिसमुक्त स्वस्थ्य नेपाल बनाउन पनि आजैबाट आवाज बुलन्द गरौं ।
धन्यवाद
सन्दर्भः विश्व हेपाटाइटिस दिवस
२८ जुलाई २०१२ शनिबार
